Problem prawa do inicjatywy uchwałodawczej mieszkańców jednostek samorządu terytorialnego systematycznie powraca. W naszym biuletynie opisywaliśmy już kontrowersyjne orzeczenia organów administracyjnych i sądów dotyczące dopuszczalności tej instytucji. Przypomnijmy, że w opinii niektórych z nich prawo nie zezwala na to, by mieszkańcy jednostek samorządowych wnosili projekty uchwał pod obrady ich organów stanowiących. Stanowisko to można streścić, przywołując następującą wypowiedź Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego we Wrocławiu, będącą uzasadnieniem do wyroku wydanego 3 kwietnia 2006 r.: „Brak w ustawie o samorządzie gminnym regulacji odnoszących się do przyznania mieszkańcom prawa do wnoszenia pod obrady rady projektów uchwał ocenić należy jako wybór ustawodawcy; jego milczenie należy interpretować w tym przypadku jako brak zgody na taką formę sprawowania władzy przez mieszkańców gminy.” Powodem, dla którego odmawia się mieszkańcom prawa inicjatywy uchwałodawczej, jest zatem brak jednoznacznego uregulowania tej kwestii na poziomie ustawowym. W efekcie w części jednostek samorządu terytorialnego mieszkańcom w ogóle nie przyznano takiego uprawnienia, w części natomiast jest ono usankcjonowane, choć jego realizacja odbywa się na zróżnicowanych zasadach. Badanie zrealizowane na przełomie 2011 i 2012 roku na próbie 193 gmin pokazało, że w statutach 53,3% z nich nie unormowano kwestii inicjatywy uchwałodawczej obywateli.

Problem ten dotyczy jednak także jednostek samorządowych pozostałych szczebli. Nie mają na przykład takiego prawa również mieszkańcy samorządu województwa śląskiego. Klub radnych Ruchu Autonomii Śląska w sejmiku śląskim przedstawił pakiet rozwiązań dla samorządu, w ramach którego proponuje m. in. przyznanie prawa inicjatywy uchwałodawczej mieszkańcom. Wnieść projekt pod obrady sejmiku mogliby mieszkańcy regionu po zebraniu pod nim co najmniej 10 tysięcy podpisów. Obok tej propozycji, RAŚ postuluje także wprowadzenie elektronicznego głosowania w czasie posiedzeń sejmiku (dzięki czemu mieszkańcy mogliby łatwo ustalić, jak głosowali poszczególni radni oraz – co może być równie istotne – czy w ogóle uczestniczyli w głosowaniu) oraz powołanie nowej komisji do spraw organizacji pozarządowych. Do zadań komisji należałoby opiniowanie projektów uchwał sejmiku oraz integrowanie władz samorządowych województwa z regionalnym środowiskiem pozarządowym. Te rozwiązania, jak przekonują radni RAŚ, przyczyniłyby się do zwiększenia przejrzystości funkcjonowania sejmiku śląskiego. Radni chcą, by ich propozycje znalazły się w zmodyfikowanym statucie województwa śląskiego. Nota bene, z postulatem przyznania mieszkańcom regionu inicjatywy uchwałodawczej RAŚ wystąpił już w 2011 roku, do tej pory jednak nie został on zrealizowany.

Przypomnijmy przy tej okazji, że obecnie w Sejmie toczą się prace nad prezydenckim projektem ustawy o współdziałaniu w samorządzie terytorialnym na rzecz rozwoju lokalnego i regionalnego oraz o zmianie niektórych ustaw. Projekt zawiera przepisy normujące instytucję inicjatywy uchwałodawczej obywateli na poziomie samorządowym. Zgodnie z regulacjami zawartymi w projekcie, mieszkańcom jednostek wszystkich szczebli samorządu terytorialnego mającym prawo wybierania do rady lub sejmiku będzie przysługiwało prawo obywatelskiej inicjatywy uchwałodawczej. Inicjatywa taka nie będzie mogła dotyczyć uchwał, dla których ustawy zastrzegają wyłączną właściwość organu wykonawczego do wniesienia projektu uchwały, w szczególności budżetu, miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego albo ich zmian. Minimalną liczbę mieszkańców uprawnionych do wystąpienia z inicjatywą uchwałodawczą, tryb postępowania z projektem uchwały wniesionej przez obywateli oraz uprawnienia wnioskodawców na etapie prac organu stanowiącego nad projektem mają określać postanowienia statutów poszczególnych jednostek. Jeżeli projekt zostanie przyjęty, przyznanie prawa inicjatywy uchwałodawczej stanie się obligatoryjne w samorządach wszystkich szczebli.